|
►
Nieuw ◄ ► Zoeken ◄ |
|||||||||||||
|
|
|||||||||||||
|
aanvullingen, volgens de hoofdstukindeling van het boek Smalspoor in Bedrijf: |
|||||||||||||
|
|
|||||||||||||
|
Hoofdstuk 13 Keramische industrie:
|
Inleiding
600 mm spoorwijdte |
Zie ook:
afzonderlijke Tegelse fabrieken: |
|||||||||||
|
Sporen naar Kaldenkirchen |
|||||||||||||
|
Algemeen |
|||||||||||||
|
|
|||||||||||||
|
↑ Bovenstaande
foto is afkomstig uit het museum Keramiekcentrum Tiendschuur in Tegelen. Volgens dhr. Hay van Rhee betreft het de groeve Wambach
van Tiglia. Men is aan het “afdekken”, dat wil
zeggen men verwijdert de zandlaag die de klei bedekt. De datum is onbekend.
De kipkarren werden met een paard - en later met
een benzineloc (rechtsboven op de foto) – naar de fabriek gebracht. Van
rechts naar links zijn te zien de remmer Bér
Smeets, de machinist Willem Peelen en arbeiders die de kipkarren
met de schop beladen. Stoomlocs zijn er in Tegelen
nooit aan te pas gekomen. De fabrieken in Tegelen maakten gespecialiseerde producten, zoals dakpannen, gresbuizen en verblendsteen. Aanvankelijk werden de kleigroeves terrasvormig uitgegraven. De klei werd met de schop van het ene terras naar het andere gegooid en werd met paard en wagen naar de fabriek gebracht. De invoering van het smalspoor was een hele verbetering. Het smalspoor werd via een lange helling tot in de bodem van de groeve gelegd. |
|||||||||||||
|
|
|||||||||||||
|
↑ Nog voor de
Tweede Wereldoorlog werd ook de winning van de klei sterk gemechaniseerd door
het gebruik van grote excavateurs. Zo nam de firma Laumans nam in 1938 de groeve “Twee Heuvels” of “Op de Heide” in gebruik. De foto hierboven
(Tiendschuur, datum onbekend) toont de excavateur
voor klei. Links wordt de klei met baggeremmers afgeschraapt. De klei wordt
rechts met een lopende band omhoog gebracht en vervolgens gestort in kipwagens, die op de begane grond staan. Het smalspoor
kwam dus niet meer in de groeve (het kon ook anders: zie de groeve van Jos Kurstjens).
Op hetzelfde breedspoor is uiterst links een stukje van een tweede excavateur te zien. Die schraapt rechts het dekzand weg
en gooit het via een lopende band links neer, zodat de groeve bij iedere
passage van de zandexcavateur wat opschuift. De excavateurs zijn gebouwd door de Tegelse
machinefabriek Breuer & Doesborgh. |
|||||||||||||
|
|
← De groeve
van Laumans is ook te zien op een fragment van een
kaart die de keramist Jac Bongaerts
in 1963 tekende. Bron:
Keramiekcentrum De Tienschuur, Tegelen
Let wel: het noorden is links en de landgrens loopt
bovenin. De excavateurs lopen op breedspoor ter
lengte van 200 m. De bovenste is voor zand en die daaronder voor klei. De
groeve is 17 meter diep. Er lopen smalspoorlijnen naar de fabrieken van Laumans in Kaldenkirchen (Duitsland)
en Tegelen. Die smalspoorlijnen zijn ook te zien op
de kaart hieronder, waarin het noorden gewoon bovenin ligt. |
||||||||||||
|
Het beperkte sporenplan was doelmatig. Er waren aparte locs voor de lijn en de groeve. De procedure zal als volgt zijn geweest: De groeveloc zet de volle kipkarren
op het evenwijdig aan de groeve liggende omloopspoor. De van de fabriek
komende trein met lege kipkarren rijdt het stukje
doodlopend spoor op. De treinloc wordt ontkoppeld. De groeveloc trekt de
juist aangekomen lege kipkarren op het spoor naast
de volle kipkarren naast de groeve. De treinloc
rijdt terug tot voorbij het wissel. De groeveloc duwt de volle kipkarren op het doodlopend spoor en rijdt weer terug. De
treinloc rijdt voor de trein en rijdt naar een fabriek (in Kaldenkirchen of Tegelen). |
|||||||||||||
|
De gemeente Tegelen hief
jaarlijks een bedrag per meter smalspoor, voor zover dit op openbaar terrein
lag. Het was daarom van belang voor de gemeente om te weten waar smalspoor
lag en van wie het was. Onderstaande kaart komt uit een map met vergunningen,
die de gemeente Tegelen in de periode 1923 t/m
31-12-1964 voor het hebben van smalspoor verleende. Na de opheffing van de
gemeente Tegelen ging de map naar het
gemeentearchief Venlo. De basiskaart is uit 1937. De smalspoorlijnen (streep-stippel-lijnen) en fabrieken waren al ingekleurd;
uw webmaster heeft er - zoveel mogelijk in de oorspronkelijke kleur - alleen
de fabrieksnamen bij gezet, groeves omcirkeld en de viaducten (2 zwarte boogjes en een zwart cijfer), NS spoorlijnen (zwart) en
de oude lijn van Tiglia (donkerrood, getrokken)
ingetekend. Russel en Tiglia
fuseerden in 1935. Daarom zijn beide fabrieken op de kaart met dezelfde kleur
(rood) aangegeven. Het 900 mm spoor van Canoy & Herfkens
lag ook in Tegelen, maar net boven de bovenrand van
de kaart. |
|||||||||||||
|
|
|||||||||||||
|
Bijzonderheden van Tegelen zijn
dat er nog veel in archieven is te vinden (zie de bronnen onderin) en dat verschillende
monumenten aan het smalspoor herinneren. In de naburige dorpen Belfeld, Reuver en Swalmen
stonden de fabrieken in de dorpen in het Maasdal en werd de klei gewonnen in
de “Steilrand” van dat Maasdal. De smalspoorlijnen
waren daarom Oost-West georiënteerd. In Tegelen werd de klei in een veel breder gebied gewonnen.
De smalspoorlijnen liepen kris-kras door elkaar in
het hellingrijke terrein. Er waren twee viaducten van een smalspoorlijn over
een andere smalspoorlijn (1 en 2 op bovenstaande kaart), een viaduct van een
smalspoorlijn over een weg (3), twee viaducten van een smalspoorlijn onder
een weg (4 en 5) en viaduct van een spoorlijn over een straat + smalspoorlijn
(6). De nummers 5 en 6 bestaan niet meer; 1 t/m 4 zijn monument. |
|||||||||||||
|
Er lagen drie fabrieken (Tiglia,
Laumans, Jos Kurstjens)
langs de spoorlijn Roermond naar Nijmegen. Ze
hadden elk een spooraansluiting. Er lagen ook drie fabrieken (Paul Teeuwen,
Afred Russel en de NGI) langs de Kaldenkerkerweg. Daarvan had de NGI (Nederlandse
Greswaren Industrie) al sinds 1935 geen smalspoor meer. De fabrieken aan de Kaldenkerkerweg waren aangesloten op een in 1924 geopend
stamspoor dat achter de fabrieken langs liep. |
|||||||||||||
|
|
Er waren ook gelijkvloerse kruisingen: ← Kees van de Meene fotografeerde in 1959 de kruising van het NS
stamspoor met de 600 mm lijn van Kurstjens, die hier
naast de Weg naar Egypte liep. In de verte is een wissel te zien waar de NS
aansluiting van Teeuwen aftakt. Het op de achterkant zichtbare vijfkante S
bord verplichtte een NS machinist tot stoppen voor de wegkruising.
Machinisten van smalspoorlocs werden niet gewaarschuwd.
Terzijde: de exotische naam Weg naar Egypte bestaat echt;
het betreft maar liefst drie wegen naar de buurtschap Egypte. Terug naar de kaart. |
||||||||||||
|
Bij Teeuwen lag bij de kruising van het normaal- en
smalspoor het smalspoor (zie kaart) op het normaalspoor. Het railraam dat
op het normaalspoor lag werd verwijderd als er een NS rangeerdeel kwam. |
|||||||||||||
|
- J.Th.A. Bartels en Jacq. Thissen; Tegelen in oude ansichten waarin opgenomen
afbeeldingen van Steyl; Zaltbommel,
Europese Bibliotheek, 1976. - Ina Germes-Dohmen;
Pujacken im Panneschopp. - G.C.P. Linssen; Honderd
jaar industrie in Noord-Limburg; Goltziusmuseum, Venlo, 1979. - Harry Maas; Venlo-Tegelen-Steyl;
Op de Rails september 1957, p. 104 -110. - Martin A. Michiels; Tegelen in oude
ansichten; Zaltbommel: Europese Bibliotheek,
1997. - J. C. J. M. Starmans en M. M. R. Daru-Schoemann;
Industrieel erfgoed in Limburg :
verslag van een onderzoek naar onroerende en
roerende industrieel-archeologische relicten; Eisma, 1990. - P.J.M. Teeuwen; De kleidelving
en het kleitransport van de Tegelse pannen- en
siersteenbakkers in de decennia rond 1900; Industrieel Erfgoed nr. 32 (1989) 141. - P.J.M. Teeuwen; Uit aarde geschapen: aspecten van bedrijfsbeleid in de
keramische nijverheid binnen het oude industriegebied van Noord-Limburg
1815-1965; proefschrift, 1991. - Hay van Rhee;
mondelinge informatie en artikelen in Polderspoor van de GSS. - Gemeentearchief Venlo. - Museum Keramiekcentrum Tiendschuur in Tegelen. - Sociaal Historisch Centrum Limburg, Maastricht: o.a.
archieven van Russel, Tiglia
en Tegula; De
N.V. Tiglia stoomfabriek van kleiwaren te Tegelen, 1901-1935, doctoraalscriptie van P.J.M. Dautzenberg, 1990. - Informatie van dhr. Rutger van Basten Batenburg; zie ook http://www.vanbatenborgh.nl/collecties/verbonden_collecties |
|||||||||||||
|
|
|
||||||||||||
|
{ |
|||||||||||||
|
Terug/verder naar |
Tegelse fabrieken met 600 mm spoorwijdte Canoy & Herfkens (900 mm spoorwijdte) |
||||||||||||
