Industriespoor

► Nieuw ◄

► Zoeken ◄

Stoomtractie smalspoor

Stoomtractie normaalspoor

Motortractie smalspoor

Motortractie normaalspoor

Orenstein & Koppel vuurloze stoomloc type Zurdos

geplaatst: 31 augustus 2017; laatst gewijzigd: 4 januari 2018

Op een andere webpagina wordt ingegaan op de werking en de geschiedenis van vuurloze locomotieven.

Op deze webpagina wordt eerst ingegaan op de enige in Nederland dienstvaardig bewaard gebleven vuurloze loc, die sinds augustus 2017 bij de museumspoorlijn STAR in Stadskanaal vertoeft.

Het gaat daarbij om het Orenstein & Koppel type Zurdos [1]. Vervolgens wordt ingegaan op dat type en andere locs van hetzelfde type die in Nederland actief zijn geweest. Zie ook opmerking a).

De geschiedenis van Orenstein & Koppel fabrieksnummer 6326 uit 1913

O&K 6326 (1913) reed aanvankelijk op een interessant raccordement dwars door Oss:

In 1882 werd door Oss een raccordement aangelegd naar de concurrerende margarine- fabrieken Jurgens en Van den Bergh. Er kwamen een kruising met de hoofdsporen en drie draaischijven aan te pas: één op het stationsemplacement, één om een scherpe bocht te nemen (en om Van den Bergh aansluiting te geven) en één op het terrein van Jurgens [2]. Van den Bergh verhuisde al in 1891 naar Rotterdam. In [3] staat over de “paardengoederentram van Jurgens”: “De wagens werden één voor één getrokken. In 1914 werd een stoomtram aangeschaft, de “Vuurloze”. In de bocht van het tramlijntje werd toen een draaischijf aangebracht”.

Dat laatste is onjuist: na verruiming van de bocht werd de draaischijf in 1903 verwijderd [2].

Door Dick van der Spek getekende kaart in [2] →

De “Vuurloze” was de hier te bespreken Orenstein & Koppel 6326 (1913). In 1917 kwam er volgens [1] nog een tweede vuurloze loc van hetzelfde O&K type Zurdos bij (zie ook opmerking b) en de foto uit Purfleet verder naar onderen).

In 1919 werd het raccordement buiten het centrum om verlegd en verdween de draaischijf bij Jurgens.

De foto met een versierde loc slaat op de feestelijke opening van het verlegde raccordement:

Nieuw fabriekspoor van Jurgens, uit het tijdschrift De Prins van 1919. Een interessant detail is de vulpijp die uit het ketelfront steekt. →

De foto staat ook in [2]. Een citaat: “De locomotief die op deze foto te zien is liep niet op vuur, maar op stoom. Hij werd in 1914 in Berlijn gebouwd en verving de paardentram”. Denkbaar lijkt dat het niet de eerste, maar de tweede vuurloze is. Zie ook deze tabel.

Op de goederenwagen staat Planta (een in 1915 geïntroduceerde plantenboter).

De vuurloze locs reden niet zo lang op het nieuwe raccordement. Van den Bergh en Jurgens fuseerden in 1927 tot de Margarine Unie, die vervolgens in 1930 met Lever Brothers tot Unilever fuseerde. De margarinefabriek van Jurgens werd in 1929 naar Rotterdam verplaatst. De gebouwen in Oss kwamen in gebruik bij Philips, dat tot 1976 van het raccordement gebruik maakte.

Jurgens had al sinds 1913 (dus voor de fusies) een oliefabriek in Zwijndrecht. Die had sinds 1917 een vuurloze Orenstein & Koppel (zie ook deze tabel), bij het Stoomwezen bekend als vvb (= vervoerbare ketel) 2 [3].

O&K 6326 (1913) ging na de opheffing van de Jurgens fabriek in Oss in 1929 als vvb 3 naar de locatie in Zwijndrecht, die na de fusies Verrenigde Oliefabrieken Zwijndrecht (VOZ) heette.

O&K 6326 (1913) bij de VOZ, Zwijndrecht, 24-09-1971, foto Brian Rumary →

De loc stond al buiten dienst. Vergeleken met de vorige foto heeft de loc een andere vulpijp en een ander ketelfront (met een mangat). Volgens de archieven van het Stoomwezen werden ketelfronten van verschillende vuurloze locs vervangen, maar dat is voor deze loc niet bekend.

Een fluit of bel lijkt te ontbreken.

Na 2 jaar bij de Stoomtram Goes-Borssele kwam de O&K 6326 (1913) in 1977 bij de Stoomstichting Nederland in Rotterdam en begon een uitvoerige restauratie. In 1981 was de loc voor het eerst rijdend te zien. In 1989 was het 150 jaar geleden dat de eerste Nederlandse spoorlijn geopend werd. De NS besteedde er veel aandacht aan via de manifestatie Treinen door de Tijd. Gedurende 6 weken reed de O&K 6326 (1913) in de parades mee.

De stoom van de onder het machinistenhuis geplaatste cilinders wordt afgevoerd via een tegen de achterwand geplaatste pijp.

Treinen door de Tijd, 20-07-1989 →

Bijzonderheden aan de voorkant zijn de vulpijp en het ontbreken van een schoorsteen en rookkastdeur. Op het dak van het machinistenhuis is wel een fluit te zien.

Treinen door de Tijd, 20-07-1989 →

Anders dan in de onderstaande tekening liggen de stoomtoevoerpijpen van de dom naar de cilinders niet op, maar onder de ketelbeplating en is er een zandkist op het stoomvat geplaatst. Dat zullen latere verbeteringen zijn: de loc dateert uit 1913, de tekening waarschijnlijk uit circa 1902.

Tot zover de geschiedenis van de vvb 1 van Jurgens in Oss.

Het O&K type Zurdos

↑ Orenstein & Koppel vuurloze stoomloc type Zurdos [1]. ↑

Codewort Zurbos is een drukfout; dit moet Zurdos zijn.

Circa 1902 [5]. Net als op de tekening is er nog geen zandkist. Op die plaats op het stoomvat zit een is een vultrechter om de koude locomotief van water te voorzien, afgesloten door een wasplug met schroefdraad. De stoomleidingen van de dom naar de cilinders lopen buitenom. Het type heet hier nog Zahnwasser.

Circa 1913 [7]. De stoomleidingen van de dom naar de cilinders zijn nu achter de buitenste beplating van het stoomvat aangebracht en de regulateur zit achter de bekleding van de dom. Het deksel voor het mangat dient voor isolatie. Het ontbrak bij de O&K 6326 tijdens Treinen door de Tijd. maar nu is zo’n deksel aangebracht.

In [1], [5] en [6] staan de volgende gegevens:

Cilinderdiameter (mm)	430
Slaglengte (mm)	400
Wieldiameter (mm)	880
Radstand (mm)	1700
Waterruimte (kuub)	3
Stoomruimte (kuub)	1,5
Leeg gewicht (ton)	12
Dienstgewicht (ton)	15
Gemiddelde* trekkracht (kgf)	1950
Maximum stoomdruk (atm)	12

* De trekkracht is te berekenen uit de gegevens in de tabel. Het blijkt daarbij dat O&K is uitgegaan van een stoomdruk van 5 atmosfeer.

Volgens [4] was er naast de Zurdos (of Zahnwasser) met een maximum stoomdruk van 12 atmosfeer ook een uitvoering Zahntrieb met een maximum stoomdruk van 9 atmosfeer.

De loc heeft een O&K patent stoomverdeling.

Andere locs van het O&K type Zurdos in Nederland (Zie ook deze tabel)

Hierboven is de geschiedenis besproken van Orenstein & Koppel 6326 (1913), die begon als vvb 1 van Jurgens in Oss. Haar jongere zusje vvb 2 ofwel Orenstein & Koppel 8141 (1916) ging na de sluiting van de fabriek in Oss in 1929 naar Van Den Bergh & Jurgens in Purfleet (Engeland) en bleef daar tot 1959 in dienst [4].

↑ Purfleet, omstreeks1959. De stang van de regulateur zit kennelijk aan de andere kant van de stoomdom ↑

Zoals al vermeld ging de vvb 1 uit Oss na de sluiting van het bedrijf in Oss naar de Vereenigde Oliefabrieken Zwijndrecht (VOZ). Ze werd daar vvb 3. De VOZ had als vvb 2 al een vuurloze loc, namelijk O&K 7980 (1916). Die werd in 1958 buiten dienst gesteld, waarschijnlijk omdat er in 1955 een nieuwe dieselloc van het Deutz type A6M517 was gearriveerd. Vvb 2 van VOZ was waarschijnlijk ook van het type Zurdos. Zeker is dat niet, want er lijkt geen foto van bekend te zijn.

Tenslotte had de Noord-Nederlandsche Beetwortelsuikerfabriek te Hoogkerk-Vierverlaten een in 1913 door O&K gebouwde vuurloze loc, die al in 1921 vervangen werd door een gebruikte 100 pk O&K met vuurhaard. De acte van het Stoomwezen vermeldt de maximale druk (11 atmosfeer) van de vuurloze, maar niet het fabrieksnummer. De O&K leverlijst vermeldt diverse in 1913 voor normaalspoor gebouwde vuurloze locs. Van elk daarvan is de klant ingevuld. De suikerfabriek is daar niet bij. Het kwam echter voor dat een klant een order annuleerde en dat de al in aanbouw zijnde loc dan naar een andere klant ging terwijl de oorspronkelijke klant op de leverlijst bleef staan. Ook deze vuurloze loc zou van het type Zurdos geweest kunnen zijn (en is dan na 8 jaar door een sterkere gewone stoomloc vervangen). Er zijn dus maximaal vier locs van het type Zurdos in Nederland geweest.

In het machinistenhuis van Orenstein & Koppel 6326

Foto: Marjolein Statius Muller →

Machinist Floor de Koning houdt met zijn linkerhand het ganghandel vast en met zijn rechterhand de regulateur. Tegen de achterwand is de handrem zichtbaar.

Het peilglas (geheel links op de foto) is voorzien van een draadkap, om te voorkomen dat men zich aan het bronzen armatuur kan branden. De draadkap was bij de VOZ in Zwijndrecht in de loc aanwezig. Daarentegen was het originele peilglas verdwenen. Daarom is een modern Klinger peilglas gemonteerd. Anders dan gebruikelijk is het peilglas een kwart slag gedraaid zodat het door de open deur van buitenaf bij het vullen af te lezen is. De functie van het peilglas is immers totaal anders dan bij een loc met vuurhaard. Daar moet het waterniveau niet te hoog zijn om te zorgen dat er geen water met de stoom naar de cilinders gezogen wordt. Maar vooral moet het waterniveau altijd hoger zijn dan de bovenste vlampijpen, zodat de vlampijpen door het ketelwater gekoeld worden. Vanwege de mogelijkheid dat het glas van het peilglas breekt, is er voorzien in een tweede peilglas (of een set proefkranen).

Bij een vuurloze loc speelt het peilglas alleen een rol bij het vullen van het stoomvat. Water heeft veel meer energie-inhoud dan stoom van dezelfde temperatuur en daarom wordt het stoomvat van de 6513 zo ver gevuld totdat het waterniveau nog net in het peilglas te zien is. Voor het bedienen van de hoofdafsluiter (en eventueel de spuikraan als het waterniveau niet meer zichtbaar is) is het handig dat het waterniveau af te lezen is zonder op de loc te klimmen.

Bij het rijden speelt het waterniveau geen enkele rol. Er is dan ook maar één peilglas.

Tussen het peilglas en de machinist is nog een handel te zien. Daarmee worden de cilinderkranen bediend (om het condenswater uit de cilinders te laten lopen).

Foto: Marjolein Statius Muller →

De manometer is bijna tegen de onderkant van het dak geplaatst.

Onder de manometer is de trekstang van de zandstrooier zichtbaar. Zoals bijvoorbeeld op de onderste zwart-witfoto hierboven te zien is, wordt er zand gestrooid zowel voor als achter de voorwielen. De zandstrooier wordt echter (zoals bij veel museaal bewaarde stoomlocs) nooit gebruikt, want teveel strooien resulteert vaak in schade aan het lagerwerk van het mechaniek.

Op de ketel is een “kerstboom” gemonteerd. De al genoemde manometer is daar op aangesloten en er gaat een leiding door het dak naar de op het dak geplaatste stoomfluit. Op de kerstboom zit een afsluiter voor de stoomfluit. Het meisje in het machinistenhuis kijkt zo blij omdat ze de stoomfluit mag bedienen.

Opmerkingen

Telegrammen werden per woord betaald en werden daarom kort gehouden. Er werd veel met afkortingen gewerkt. Zurdos is zo’n telegrafische verkorting, die bijvoorbeeld gebruikt werd om de bestelling van een loc door te geven.
In [5] uit circa 1902 worden andere telegrafische verkortingen gebruikt, die alle beginnen met Zahn. Het type Zurdos heet daar Zahnwasser. Er is ook een vrijwel identiek type Zahntrieb, met een maximale stoomdruk van 9 in plaats van 12 atmosfeer.
Verrassend is dat in het Duitstalige [5] voor op kolen gestookte tenderlocs met 2 assen Nederlandse aanduidingen gebruikt worden als zaadbuis, zaadkiem, zaadknop, zaadolie, zaagvisch, zaagvormig en zaagwerk. En dat voordat O&K een eigen vestiging in Nederland had.

In [3] staat over Jurgens in Oss: “Behalve de vuurloze locomotief had men vanaf 1920 ook de beschikking over een gewone stoomlocomotief, waarover verder niets bekend is”. In de archieven van het Stoomwezen zijn alleen twee vuurloze locs te vinden. Waarschijnlijk is in [1] de tweede vuurloze met een gewone stoomloc verward.

Met dank aan:

Marco Roepers en Remmo Statius Muller.

Bronnen:

[1]

Karl Pokschewinski, Feuerlose Lokomotiven, Lok Rundschau 2000. Karl Pokschewinski, Feuerlose Lokomotiven, Lok Rundschau 2000.

[2]

Jacob H.S.M. Veen, De verbindende schakel: De geschiedenis van de spoorlijn Tilbug-’s Hertogenbosch-Mijmegen, Railmagazine Speciaalnummer 10, juni 1994.

[3]

G.H.J. Ulijn en P. Budde,Oss in Oude Ansichten, deel II, Europese Bibliotheek, Zaltbommel, 1976.

[4]

Gegevens van het Stoomwezen voor normaalspoor.

[5]

Lokomotiv-Catalog No. 552, Aktien Gesellschaft für Feld-und Kleinbahnen-Bedarf vormals Orenstein & Koppel, Abteilung Lokomotivbau, Lokomotivfabrik Drewitz, circa 1902 (heruitgave van Verlag Railroadiana, 1998).

[6]

Spezial-Catalog für Lokomotiven, No. 800, Orenstein & Koppel-Arthur Koppel, Abteilung Lokomotivbau, circa 1911 (heruitgave van EMH Bude, 2006).

[7]

General catalogue No. 850, Orenstein and Koppel-Arthur Koppel Ltd. (amalgated), circa 1913 (heruitgave EMH Bude, 2009).

{

Overzicht van stoomloctypes op normaalspoor

Terug/verder naar:

Nieuw Home Inhoud